Einræðisherrann

Persónur og leikendur

• Charlie, HynkelSigurður Sigurjónsson
• Hanna og fjöldi annarra hlutverkaIlmur Kristjánsdóttir
• Gubbels og fjöldi annarra hlutverkaGuðjón Davíð Karlsson
• Schultz og fjöldi annarra hlutverkaHallgrímur Ólafsson
• Sögumaður, hr. Jaeckel og fjöldi annarra hlutverkaÞröstur Leó Gunnarsson
• Boring, hr. Mann og fjöldi annarra hlutverkaÓlafía Hrönn Jónsdóttir
• Napolini og fjöldi annarra hlutverkaPálmi Gestsson
• Og fjöldi annarra hlutverkaOddur Júlíusson
• Og fjöldi annarra hlutverkaSigurður Þór Óskarsson

Einræðisherrann

Heillandi, bráðskemmtileg og frumleg leiksýning um valdasýki, möguleika mennskunnar í trylltri veröld og baráttuna fyrir friði í heiminum.

Listrænir aðstandendur

• Höfundur
  

  Charlie Chaplin
  

• Leikgerð og leikstjórn
  

  Nikolaj Cederholm

• Meðleikstjóri
  

  Malene Begtrup

• Leikmynd
  

  Kim Witzel

• Búningar
  

  Line Bech

• Tónlistarstjórn, píanóleikur og leikhljóð
  

  Karl Olgeirsson

• Sviðshreyfingar
  

  Anja Gaardbo

• Slapstick (skrípalæti, hlátraskellur)
  

  Kasper Ravnhøj 

• Lýsing
  

  Ólafur Ágúst Stefánsson

• Hljóðmynd
  

  Aron Þór Arnarsson

• Leikgervi
  Ingibjörg G. Huldarsdóttir
• Þýðing
  

  Magnea J. Matthíasdóttir

• Sýningastjórn
  

  María Dís Cilia

• Aðstoð við slapstick
  

  Inga María Eyjólfsdóttir

• Textaaðstoð
  Tryggvi Freyr Torfason
• Leikgervadeild
  

  Ingibjörg G. Huldarsdóttir deildarstjóri, Valdís Karen Smáradóttir, Þóra Guðbjörg Benediktsdóttir, Tinna Ingimarsdóttir
  

• Búningadeild
  Leila Arge (yfirumsjón sýningar), Berglind Einarsdóttir (deildarstjóri) , Ásdís Guðný Guðmundsdóttir, Hjördís Sigurbjörnsdóttir, Sigurbjörg Stefánsdóttir, Ingveldur E. Breiðfjörð (búningaumsjón)
• Leikmunadeild
  Trygve J. Eliassen, yfirumsjón sýningar
• Hljóðmenn
  

  Eysteinn Aron Halldórsson og Eyvindur Þorsteinsson

• Stóra sviðið, yfirumsjón sýningar
  

  Hildur Evlalía Unnarsdóttir

• Sviðsmenn
  

  Hildur Evlalía Unnarsdóttir, Siobhán Antoinette Henry, Stella Björk Hilmarsdóttir

• Leikmyndagerð
  Smíðaverkstæði Þjóðleikhússins
• Yfirsmiður
  

  Michael John Bown
  

• Smiðir
  

  Arturs Zorgis, Haraldur Levi Jónsson, Gísli Bjarki Guðmundsson, Alex Hatfield, Valdimar Fransson

• Yfirmálari
  

  Rebecca Scott Lord
  

• Málarar
  

  Arnar Geir Gústafsson, Sigurlaug Knudsen Stefánsdóttir, Dagur Alex Ingason

• Framleiðslustjóri
  Hákon Örn Hákonarson
• Tónlist
  

  Frumsamin tónlist er eftir Karl Olgeirsson og Olivier Antunes. Einnig er meðal annars notuð tónlist eftir Charlie Chaplin, Johannes Brahms, Igor Stravinsky, Frédéric F. Chopin, David Byrne, H.C. Lumbye, Giuseppe Verdi, Eduardo di Capua og Shlomo Yehuda Rechnitz.

• Heiti kvikmyndar Chaplins á frummálinu
  The Great Dictator
• Sýningarréttur á The Great Dictator
  THE GREAT DICTATOR © Roy Export S.A.S. Öll réttindi áskilin. 
  Charlie Chaplin™ is a trademark and/or service marks of Bubbles Inc. SA and/or Roy Export S.A.S. used with permission. Charlie Chaplin™ © Bubbles Incorporated SA 2018.
  
  

Viðtal við Nikolaj Cederholm

Hvers vegna vakti það áhuga þinn sem leikstjóra og leikritahöfundar að breyta kvikmynd frá 1940 í leikhúsverk?

Einræðisherrann var upphaflega háðsádeila á þjóðhöfðingja sem þá var á lífi, það er að segja Hitler. Chaplin hóf að skrifa handritið árið 1937, aðeins fáeinum árum eftir að Hitler komst til valda en áður en seinni heimsstyrjöldin skall á. Chaplin gerði kvikmyndina til að vara heiminn við því að þessi maður gæti tekið upp á hverju sem væri en heimurinn hlustaði ekki á hann. Eða að minnsta kosti ekki nógu vel, því að stríðið varð auðvitað að veruleika.

Viðburðirnir í síðari heimsstyrjöldinni og eftir hana hafa gert Hitler að holdgervingi hins illa og sturlaða einræðisherra. Við erum öll löngu orðin sammála um það og þess vegna er ekki hægt að semja háðsádeilu um hann núna. Það er ekki hægt að ímynda sér að neinn komi út úr leikhússalnum og segi: „Tóku þau ekki ansi harkalega á Hitler?“ Þannig hefur sagan í Einræðisherranum breyst á okkar tímum og orðið að táknsögu um alla þjóðernissinnaða leiðtoga og lýðskrumara. Einræðisherrann nýtist okkur nákvæmlega þannig á okkar dögum því nú horfum við upp á sterkar þjóðernishreyfingar sem hafa komist til valda eftir lýðræðislegum leiðum, alveg eins og á fjórða áratugnum. Þetta er svipað og ef núna væri gerð kvikmynd sem gerði Trump eða Pútín að athlægi. Hitler var vissulega kosinn til valda, alveg eins og Trump var kosinn til valda. Það er nefnilega sama hvort manni líkar það eða ekki, það er lýðræðið sjálft – fólkið sem kýs – sem velur sér leiðtoga sem grafa undan því samfélagskerfi sem ber uppi siðmenninguna.

Þannig fór í Þýskalandi á fjórða áratugnum og jafnvel þá var erfitt að skilja hvernig í ósköpunum það gat gerst. Hvernig gat lyginn stjórnmálaleiðtogi komið fram á sjónarsviðið og tekið völdin á undraskömmum tíma í svona háþróuðu ríki? Af hverju var enginn sem stöðvaði hann? Þetta minnir uggvænlega mikið á það sem er að gerast í Bandaríkjunum þessa stundina – jafnvel þótt þjóðernishyggjan á okkar tímum hafi annan bakgrunn en þjóðernishyggjan á fjórða áratugnum.

Hvernig er sagan sem áhorfendur fá að kynnast í Einræðisherranum?

Hún fjallar að nokkru um baráttu litla mannsins gegn óréttlæti og kúgun samfélagsins, djarfhuga rakara sem er hræddur alveg eins og við hin en reynir að gera það sem er rétt og gott. Um leið er þetta saga um sjálfumglaðan harðstjóra sem hefur hlotið of mikil völd og beitir þeim til ills. Kvikmynd Chaplins er þekkt fyrir að boða húmanisma árið 1940, á tíma þegar veruleg ástæða var til að minna á gildismat húmanismans. Í dag erum við ekki á sama stað, því að við höfum áttað okkur á að jafnvel húmanisminn, sú siðferðilega hugmyndafræði sem mætti jafnvel kalla undirstöðu Vesturlanda, er gölluð að því leyti að hún skipar manninum hærri sess en nokkurri annarri lífveru. Smám saman rennur það upp fyrir okkur að þannig getur það ekki verið til lengdar og ef við höldum því áfram deyjum við út ásamt öllu öðru lífi á jörðinni. Ætli það sé þá ekki hægt að segja að við flytjum sýninguna lengra inn í framtíðina en reynum að vera algjörlega trú þeim anda sem Chaplin bjó kvikmyndinni.

Kvikmyndin er fræg fyrir miklar ræður. Hvernig fórstu með þær í Einræðisherranum?

Það eru þrjár stórar ræður í Einræðisherranum. Hynkel heldur fyrri ræðurnar tvær og þar blaðaði ég í ræðum Hitlers til að komast að því hvað hann í rauninni sagði. Önnur er þrumuræða gegn Gyðingum og hún er fjársjóðshirsla af andstyggð sem hægt er að grípa til. Margt af því sem Hitler sagði um Gyðinga er áhugavert því að þar heyrum við hávært bergmál skoðana sem við heyrum á okkar dögum um fólk úr öðrum menningarheimum. Auk þess reyndi ég að skoða hvort Hitler hafi líka sagt eitthvað af viti – hafði hann líka upp á eitthvað að bjóða? Sjálfsagt hafði hann það stöku sinnum, en hann talaði auðvitað fyrst og fremst um hluti sem við getum ekki öll verið sammála um en engu að síður eru í dag til stjórnmálaflokkar sem halda þessu fram.

Þriðja og síðasta ræðan er ræða rakarans þegar honum hefur verið ruglað saman við Hynkel í lok myndarinnar. Í þeirri ræðu stígur skopleikarinn og maðurinn Charlie Chaplin sjálfur fram úr hlutverki sínu – hann horfir beint í myndavélina og talar persónulega og beint til áhorfenda.

Hvernig nálgast þú sem listamaður vinnuna við eitt af verkum Chaplins?

Ég hef verið aðdáandi Chaplins frá því að ég var lítill strákur og hef reynt að herma eftir honum og ganga og hreyfa mig eins og hann. Hann er einn þeirra sem hafa haft mest áhrif á það sem ég fæst við í dag. Með öðrum orðum mætti segja að hann sé einn af stærstu fyrirmyndunum mínum. Heimspekileg viðhorf hans um að maður nái lengst með kímni og að með því að beita hlátri sé hægt að segja ýmislegt sem fólk myndi annars taka óstinnt upp finnast mér stórkostleg.

Chaplin er líka aðdáunarverður því að hann gat gert svo margt – skrifað, samið tónlist, leikstýrt, leikið og svo öll líkamlega fimin og færnin sem hann hafði. Auk þess bjó hann yfir miklum persónutöfrum og þokka – maður kunni einfaldlega vel við hann, þótt hann væri að gera fáránlega hluti. Allt þetta veldur því að erfitt er að vinna með verk hans en það er líka stórkostlegt að fá tækifæri til þess. Chaplin skrifaði engin leikrit og þess vegna fær leikhúsfólk sjaldnast tækifæri til að vinna með hans verk.

Líf Chaplins breyttist að mörgu leyti á dapurlegan hátt þegar hann neyddist til að flytja frá Bandaríkjunum á sjötta áratugnum. Hann kom ekki aftur þangað fyrr en 1972, þegar hann tók við heiðursverðlaunum Bandarísku kvikmyndaakademíunnar, og fimm árum síðar lést hann í Sviss. Þar var lík hans reyndar grafið upp og líkræningjarnir tveir reyndu að kúga fé út úr ekkjunni hans. Hún sagði opinberlega að Chaplin hefði dáið út hlátri ef hann hefði heyrt þetta – og neitaði að borga. Þess vegna neyddust líkræningjarnir til að aka um með Chaplin í þrjá mánuði.

Það er fáránleg en engu að síður hvetjandi tilhugsun að þessi maður, sem hafði varið ævinni í að detta á rassinn og vera með skrípalæti, gat ekki með nokkru móti hætt og að hann hafi jafnvel eftir dauðann tekið þátt í þessum sígilda skopleik um dána manninn sem vingsaðist á milli svikahrappanna tveggja í bílnum á meðan þeir reyndu að láta eins og allt væri í stakasta lagi. Á endanum losuðu þeir sig við lík Chaplins á bakka Genfarvatns og þar var hann jarðsettur aftur – í þetta sinn í steinsteyptri kistu til að tryggja að hann færi ekki aftur á flakk.

Það er að öllu leyti gaman að vinna með Chaplin. Ef verk hans eru borin saman við verk t.d. Shakespeares eða Tsjekovs eða annarra leikskálda, þá er vinnan við verk Chaplins alltaf hressilegri og nýstárlegri en hinna, því að enginn hefur sett þau áður á svið. Reyndar er það líka spaugilegt að Chaplin og Hitler hafi ekki bara átt litla yfirvararskeggið og lágan vöxt sameiginlegt. Þeir fæddust líka sama ár og ekki nema fjórir dagar á milli þeirra. Þannig eru þeir algjörlega hliðstæðar manneskjur – en með gjörólík hugðarefni, ef svo mætti segja.

Hvað vonastu til að fylgi áhorfendum heim eftir að þeir hafa séð sýninguna?

Ég hef að vissu leyti ekki grænan grun um hvað kann að fylgja áhorfendum heim eftir sýninguna. Alltaf þegar maður fer í leikhús snýst málið fyrst og fremst um að vera mannlegur. Og það felst alveg jafnmikið í fáeinum hljómum á píanói eða í handahreyfingu eins og í tilsvörum og söguþræði. Heildarsvipurinn og það sem við raunverulega upplifum þegar við sitjum vonandi og engjumst af hlátri, í því öllu felst miklu meira en bara sagan.

Ég vil trúa því að táknsaga eins og þessi bendi á hliðstæður milli nokkurra sögulegra tímaskeiða. Auk þess sem við getum notið Einræðisherrans eins og hann er, það er að segja leikgerðarinnar af verki Chaplins, gæti sýningin kippt í einhverja strengi milli okkar tíma og þeirra tíma þegar Chaplin gerði Einræðisherrann. Ef við erum að tala um boðskap þá er hann sá að til eru lýðræðisríki og ef þau eiga að haldast við lýði neyðumst við til að taka lýðræðið mjög alvarlega, því við sjáum það öll að það hefur hvað eftir annað leitt okkur á villigötur.

Þýð.: MJM

Charlie Chaplin og Einræðisherrann (1940)

Breski kvikmyndagerðarmaðurinn Charles Chaplin (1889-1977) var brautryðjandi á mörgum sviðum lista, viðskipta og mannúðar. Hann var leikstjóri, leikari, framleiðandi, handritshöfundur, klippari og tónskáld. Auk þess var hann ein af fyrstu kvikmyndastjörnum Hollywood, frumkvöðull í hagsmunabaráttu listamanna og pólitískur aðgerðarsinni.

Ferill Chaplins spannar meira en 75 ár. Hann hóf feril sinn á unglingsaldri sem farandleikari í Bretlandi. 19 ára gamall fluttist hann svo til Bandaríkjanna, þar sem hann skrifaði undir samning við Keystone kvikmyndaverið og þróaði gamanstíl sinn, „slapstick“, – sem á íslensku mætti útleggja sem hlátraskellu – og litla flækinginn, ástsælustu persónu hans.

Hlátraskellan var gífurlega vinsæl í Bandaríkjunum á fyrri hluta síðustu aldar. Stíllinn, sem byggist á líkamlegu athæfi er knýr frásögnina áfram, var bæði fínlegri og fágaðri en áður hafði þekkst í gamanleik. Sömuleiðis voru kvikmyndirnar metnaðargjarnari. Sjónrænar atburðarásirnar voru vandlega útfærðar og fjölluðu frásagnirnar um samtímamenningu og samfélag, með hárbeittum, djörfum húmor.

Litli flækingurinn kom fyrst fyrir sjónir áhorfenda árið 1914 en átti síðar eftir að koma fram í það minnsta 27 kvikmyndum, bæði stuttum og í fullri lengd. Flækingurinn var rómantískur undirmálsmaður, bæði klaufalegur og einlægur, og vann sér samstundis inn samkennd áhorfenda. Með því að klæða flækinginn upp eins og herramann og sýna af sér háttvísi tókst Chaplin um leið að hæðast að óréttlátu stéttarsamfélagi samtíma síns.

Árið 1919 var Chaplin orðin ein skærasta stjarna heims og sama ár kom hann að stofnun hins óháða kvikmyndavers United Artists, sem gerði honum kleift að framleiða sjálfur eigin kvikmyndir. Í kjölfarið gerði hann lungann af rómuðustu kvikmyndum sínum, svo sem Gullæðið (1925), Sirkusinn (1928) og Nútímann (1936), sem og Einræðisherrann (1940), kvikmynd sem sennilega hefði aldrei orðið til ef ekki hefði verið fyrir listrænt og fjárhagslegt sjálfstæði Chaplins.

Talið er að Chaplin hafi upphaflega fengið hugmyndina að Einræðisherranum eftir að hafa séð nasíska áróðursmynd Leni Riefenstahl, Sigur viljans árið 1935. Á meðan flestir urðu skelfingu lostnir yfir valdboðun Hitlers í myndinni var Chaplin þvert á móti sagður hafa fyllst innblæstri til að fjalla á ögrandi hátt um stigvaxandi ofbeldi og kúgun nasista gegn gyðingum.

Á þessum tímapunkti í sögunni voru þöglar myndir tæplega framleiddar lengur. Chaplin heyrði aftur á móti til undantekningar á þeim háttum þar sem bæði gamanstíll hans og kvikmyndagerð grundvallaðist umfram allt á látbragði en ekki texta og tali. Aðkallandi ádeila á Hitler og nasisma virðist þó hafa orðið til þess að Chaplin ákvað loks að ráðast í framleiðslu á sinni fyrstu talmynd árið 1938.

Einræðisherrann var frumsýnd tveimur árum síðar. Hins vegar hafði margt breyst síðan framleiðsla myndarinnar hófst; Hitler og Mussolini höfðu myndað Öxulveldin, Hitler hafði einnig skrifað undir griðasáttmála við Stalín, ráðist inn í Pólland, Danmörku, Holland og Belgíu, og hernumið stærstan hluta Frakklands. Chaplin sagði síðar í ævisögu sinni að ef hann hefði vitað til fulls hvernig illvirkjum nasista hefði verið háttað, hefði hann aldrei gert Einræðisherrann.

Í myndinni nýtir Chaplin sér umtöluð líkindi Hitlers og litla flækingsins og kynnir til leiks tvær nýjar persónur; fasíska einræðisherrann Hynkel, sem drottnar yfir þjóðríkinu Tomainiu, og ofsóttann rakara af gyðingaættum. Eins og venjulega tekst Chaplin að kalla fram meðaumkun áhorfenda með litla manninum en í þetta sinn afhjúpar hann einnig einræðisherrann sem trúð.

Chaplin sýnir fram á að Hynkel drottnar í raun ekki yfir neinum. Hvorki undirmönnum sínum né þegnum Tomainiu. Einstaka sinnum gefur hann skipanir en fyrst og fremst þiggur hann ráðleggingar frá hershöfðingjunum sem hann raðar í kringum sig. Hynkel veigrar sér við að takast á við skyldur sínar og skuldbindingar en dagdreymir þess í stað og dáist að sjálfum sér.

Myndin er stútfull af skondnum látbragðsleik og sígildum bröndurum. Til að mynda í blöðruballett Hynkels, búðingahappdrættinu og mikilmennskutafli þeirra Hynkels og Benzino Napaloni, einræðisherra Bacteriu. Helsta uppistaða grínsins felst svo auðvitað í því að tvíförunum er ruglað saman á ögurstundu með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.

Einræðisherrann var hvorki fyrsta paródían um Hitler, eða aðra einræðisherra, né sú síðasta. Hins vegar skar hún sig úr pólitískum satírum seinni heimsstyrjaldarinnar vegna lokasenunnar sem þótti mjög umdeild – þegar Chaplin horfir í myndavélina og ávarpar áhorfendur, án nokkurra leikrænna tilþrifa eða gamansemi. Ekki sem Hynkel, eða rakarinn, heldur sem kvikmyndastjarnan Charles Chaplin.

Í þriggja mínútna ávarpi fordæmir Chaplin einræði og lofsamar þess í stað lýðræði og frelsi einstaklingsins. Senan þótti mjög umdeild og misbauð predikun hans mörgum sem þótti það ekki vera hlutverk kvikmyndagerðarmannsins að stíga í stólinn. Chaplin var engu að síður staðráðinn í að halda ræðunni í myndinni og mögulega var hún helsta ástæðan fyrir gerð hennar til að byrja með.

Þrátt fyrir að sæta mikilli gagnrýni og vera bönnuð í bæði hernuminni Evrópu og Suður-Ameríku var Einræðisherrann vel sóttur í Bretlandi og Bandaríkjunum. Hún varð að lokum söluhæsta kvikmynd Chaplins fyrr og síðar en auk þess hlaut hún alls fimm tilnefningar til Óskarsverðlauna, meðal annars fyrir bestu mynd og besta leikara í aðalhlutverki.

Áhorfendur áttu hins vegar erfitt með að skilja hugsjónir Chaplins frá bæði kvikmyndagerð hans og stjörnuímynd eftir Einræðisherrann. Hann gerði aldrei aftur mynd um litla flækinginn og tilraunir hans til að þróa nýjar persónur runnu saman við annað hvort pólitískar skoðanir hans eða persónulegt líf. Sjálfur fann hann fyrir vaxandi þörf til að tjá sannfæringu sína í verkum sínum, ekki síst þegar líða tók á fimmta áratuginn.

Þetta varð til þess að vinsældir Chaplins fóru að dala og aðsókn að myndum hans dvínaði, sér í lagi í Bandaríkjunum þar sem hann sætti jafnframt miklum McCarthyofsóknum. Árið 1953 hrökklaðist Chaplin svo alfarið frá Bandaríkjunum og settist að í Sviss. Þar sem hann lauk glæstum kvikmyndaferli sínum fjórtán árum síðar.

Katrín Guðmundsdóttir, kvikmyndafræðingur

Sýningarskrá

Sýningarskrá pdf

Viðtöl / myndbönd

Nikolaj Cederholm, viðtal

Sigurður Sigurjónsson, viðtal

Karl Olgeirsson, viðtal

Ilmur Kristjánsdóttir, viðtal